Po raz pierwszy w historii konkursu im. Majera Bałabana nagrodzona została praca z dziedziny nauk muzycznych. Zdobył ją dr Jakub Stefek – organista, wykładowca szczecińskiej Akademii Sztuki, inicjator i organizator „Dni Muzyki Żydowskiej” w Szczecinie.
Mroźnej listopadowej nocy z 9 na 10 listopada 1938 roku z wnętrz płonących synagog, poza odgłosami walącej się konstrukcji, dochodziły jęki, dudnienia i dziwnie przerywany jazgot. „Część osób myślała, że w środku paleni są żywcem ludzie. Nigdy wcześniej nie słyszeli dźwięków płonących organów” – napisano na stronie warszawskiego Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN, zapowiadając koncert z okazji 84. rocznicy Nocy Kryształowej, podczas której na terenie Niemiec zniszczonych zostało około 1800 synagog. Pogrom ten stał się symbolem stopniowego niszczenia kultury żydowskiej w Europie zakończonego Zagładą. „Niewielu z nas jednak wie, że jednocześnie tej samej nocy spłonęło około 200 instrumentów organowych. Wszystkie głosy synagogi zamilkły – głosy kantorów i chórów na kilka lat, głosy organowe na zawsze.” – podaje POLIN.
W lutym 2018 roku w Synagodze im. Nożyków w Warszawie ponownie, po raz pierwszy w powojennej historii warszawskich synagog, wykonane zostały utwory organowe. Uczestnikiem tego pierwszego koncertu, był Jakub Stefek – absolwent studiów gry na organach w Uniwersytecie Muzycznym Fryderyka Chopina w Warszawie w klasie organów prof. Andrzeja Chorosińskiego (2015 rok, ocena celująca). Również on wykonał koncert, zorganizowany przez POLIN dla upamiętnienia 84. rocznicy Nocy Kryształowej.
„Jak muzyka żydowska łączyła się w Szczecinie z wieloma innymi kulturami? Pierwszą ważną datą w tej historii jest rok 1812, w którym król Prus Fryderyk Wilhelm III wydał edykt uznający Żydów za obywateli miejskich. Cztery lata później szczecińscy Żydzi założyli Towarzystwo, które w 1856 roku przekształciło się w Gminę Synagogalną. I to właśnie Gmina stała się niezwykłym ośrodkiem tętniącym kulturalnym życiem. W 1873 zaczęto wznosić okazałą Nową Synagogę przy ulicy Zielony Szaniec. Wspomnieć należy mecenasa sztuki Nathana Marxa, grafika Lessera Ury’ego, malarza Julo Levina, organistę Roberta Lehmanna, kantora Abrahama Lichtensteina oraz wielu rabinów i nauczycieli. Ci wysoko wykształceni i o wielkim smaku artystycznym ludzie współtworzyli pejzaż Szczecina aż do 1933 roku. Po 120 latach nieustannego rozwoju muzyka żydowska w Szczecinie zaczęła gwałtownie zamierać. Nie na zawsze” – czytamy w programie jednej z edycji „Dni Muzyki Żydowskiej”, organizowanych w Szczecinie od 2018 roku.
Ich inicjatorem i organizatorem jest dr Jakub Stefek. Podczas koncertów, organizowanych na dziedzińcu Muzeum Narodowego – Muzeum Tradycji Regionalnych przy ul. Staromłyńskiej, prezentowana jest muzyka etniczna, klasyczna i synagogalną, jaka rozbrzmiewała w naszym mieście w minionych czasach. Wykonywane są również nowe kompozycje inspirowane przeszłością, wśród nich pieśni inspirowane tradycją Żydów sefardyjskich oraz utwory rekonstruujące muzykę, jaka brzmiała kiedyś w Wielkiej Synagodze przy dzisiejszej ulicy Dworcowej w Szczecinie.
W Nowej Synagodze w Szczecinie, domu modlitwy z ponad 1600 miejscami siedzącymi, stały potężne organy zbudowane w szczecińskim warsztacie Emila Kaltschmidta – instrument większy niż ten, który znajduje się obecnie w Katedrze św. Jakuba.
„Muzeum Narodowe w Szczecinie, zgodziło się gościć nasze wydarzenie. Ogólnie to mieliśmy szczęście, bo gdzie nie poszliśmy, nigdy nie wychodziliśmy z niczym. I tak miejski Wydział Kultury i Zarząd Portów Morskich Szczecin i Świnoujście wsparły nas finansowo, Strefa Kultury Studenckiej Uniwersytetu Szczecińskiego zapewniła nam sprzęt i profesjonalną jego obsługę, od sąsiada pożyczyliśmy busa, od ojca chrzestnego – klawesyn, mamy i tatowie rozwieszali plakaty, a babcia robiła śniadania dla muzyków. Potwierdzamy – tak rodzą się naprawdę fajne rzeczy!” – zapisał dr Jakub Stefek wspominając początki tej imprezy.
Podczas „Dni Muzyki żydowskiej” wykonywane były utwory artystów, piszących między innymi na zamówienie Gminy Żydowskiej w Szczecinie. Zabrzmiała muzyka Louisa Lewandowskiego, XIX-wiecznego kompozytora, którego sława jest do dzisiaj żywa w Berlinie i całych Niemczech. Odkryto ponownie twórczość Arno Nadela – kompozytora, muzykologa, filozofa, popularyzatora, organistę, poetę i malarza, który urodził się w Wilnie, kształcił w Królewcu, mieszkał w Berlinie, odwiedzał Szczecin. „Arno Nadel doskonale wykorzystał wszystkie możliwości organów, kantora i chóru – uważał, że prawdziwą muzyką żydowską jest tylko muzyka synagogalna (czyli sakralna). Do końca wierząc w dobro, prawdę i piękno, zginął w Auschwitz, a jego muzyka nie zabrzmiała ponownie w Szczecinie aż do tej pory.” – napisano w programie Dni z 2020 roku. Uniwersytet w Poczdamie wydał płytę pod tytułem „Arno Nadel – Schire Simroh”, którą dr Jakub Stefek nagrał z Isidoro Abramowiczem i Chórem Synagogi Pestalozzistrasse z Berlina.
Rok później miało miejsce prawykonanie „Shire Bet Haknesset” – pięciu pieśni synagogalnych opartych na melodiach Abrahama Lichtensteina, o którym Felix Schmidet, jego nauczyciel, powiedział, że nigdy w życiu nie słyszał głosu o takiej rozpiętości i melodyjności. Mówi się, że śpiewów tego kantora często słuchał w starej synagodze słynny szczeciński kompozytor ballad Carl Löwe. Lichtenstein był najsłynniejszym i najbardziej cenionym kantorem, jaki kiedykolwiek służył w szczecińskiej synagodze. Na podstawie kilku zachowanych rękopisów pieśni Lichtensteina, do których udało się dotrzeć organizatorom Dni Muzyki Żydowskiej w Szczecinie, pieśni opracował kompozytor Adam Porębski z Akademii Muzycznej im. Karola Lipińskiego we Wrocławiu. Melodie Lichtensteina zyskały akompaniament organowy i partie chóralne. Do wspólnego prawykonania zaproszono Chór Dziecięcy DON DIRI DON działający przy Zachodniopomorskim Uniwersytecie Technologicznym.
W 2022 r. zaprezentowano psalmy i hymny Jakuba Weissa – warszawskiego kantora z XIX wieku, którego wydane w dwóch zbiorach utwory cieszyły się dużą popularnością w synagogach w całej Europie. „To jedyne opracowania na które natrafiliśmy z podpisanymi tekstami w językach hebrajskim, polskim i niemieckim” – czytamy w programie tegorocznej edycji projektu.
Jakub Stefek jest doktorem sztuki i doktorem nauk ekonomicznych, organistą Synagogi Pestalozzistrasse w Berlinie i członkiem zarządu Fundacji SPOT.ON ART. W szczecińskiej Akademii Sztuki pracuje od 2017 roku – prowadzi zajęcia z organów, kameralistyki, akompaniamentu liturgicznego, organizacji imprez artystycznych, komunikacji społecznej i prelekcji muzycznej. W 2021 roku uzyskał stopień doktora sztuk muzycznych w Akademii Muzycznej im. Karola Lipińskiego we Wrocławiu.
Od 2017 roku jest również wykładowcą studiów podyplomowych „Menedżer Kultury” prowadzonych przez Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach. W 2022 roku uzyskał stopień doktora nauk ekonomicznych w tej uczelni. Tematem jego pracy doktorskiej w tym obszarze było modelowanie zachowań konsumentów na rynku sztuk performatywnych w Polsce.
Koncertuje w Polsce, Niemczech i Izraelu, a jego projekty zyskują uznanie za przywracanie polsko-żydowskiego dziedzictwa kulturowego. Od 2019 roku współpracuje z kantorem Isidoro Abramowiczem, dyrektorem studiów kantoralnych w szkole rabinackiej Abraham Geiger Kolleg w Berlinie. Od 2020 roku stale współpracuje z Gminą Żydowską w Berlinie jako organista Synagogi Pestalozzistrasse – jedynej bożnicy w Niemczech, która do dzisiaj kontynuuje XIX-wieczne tradycje muzyczne judaizmu reformowanego. Z programem artystycznym zatytułowanym „Muzyka Nowej Synagogi” wystąpił na koncertach w kilkunastu miastach w Polsce i Niemczech
W tegorocznej, dziesiątej już edycji Konkursu im. Majera Bałabana na najlepsze prace doktorskie o Żydach i Izraelu zdobył trzecią nagrodę za rozprawę doktorską pt. „Twórczość żydowskich kompozytorów muzyki organowej Europy Środkowej w latach 1810–1938”. Jak podaje Akademia Sztuki w Szczecinie na swojej stronie internetowej „jury składające się z przedstawicieli środowisk naukowych z całej Polski nagrodziło ją za absolutną nowatorskość badań i umieszczenie niezwykle wąskiego tematu na szerokim tle historycznym. Praca opisuje nie tylko zjawisko, ale także specyficzny wymiar Haskali jako ruchu asymilacyjnego widzianego przez pryzmat kultury muzycznej”
***** ***
Konkurs im. Majera Bałabana na najlepsze prace doktorskie o Żydach i Izraelu odbywa się – z krótką przerwą – od 1990 roku co dwa lata. To jeden z najstarszych i jedną z najważniejszych konkursów w Polsce. Organizowany jest przez Żydowski Instytut Historyczny w Warszawie pod patronatem Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Ambasady Izraela w Polsce.
foto: profil FB/Jakub Stefek i www.stefek.art
Opr. Rafał Jesswein
