Czy człowiek jest z natury dobry, czy zły? By rozstrzygnąć ten spór Erich Fromm odwołał się do badań Sigmunda Freuda, który pogodził te dwa stanowiska w swojej teorii psychologicznej. Teoria Freuda ma charakter dualistyczny. Nie ujmuje on człowieka jako istoty zasadniczo złej lub dobrej. Pozostaje on pod wpływem dwu sprzecznych tendencji o tej samej sile. Ten sam dualistyczny punkt widzenia wyrażano w wielu religiach i filozoficznych systemach: życie i śmierć, miłość i walka, dzień i noc.
Fromm polemizuje z Freudem. Nie uznał naturalnej skłonności człowieka do destrukcji. Możliwa jest ona jedynie potencjalnie. By to wyjaśnić odróżnił potencjalność pierwotną i wtórną. Destruktywność według Fromma jest potencjalnością wtórną. Pisze: „Wykazaliśmy, że człowiek nie jest zły z konieczności, ale że staje się zły, jeżeli zabraknie odpowiednich warunków do jego wzrostu i rozwoju. Zło nie ma swego własnego, niezależnego bytu, stanowi ono tylko nieobecność dobra, powstaje w wyniku klęski poniesionej w procesie realizacji własnego życia”. Trudno się zgodzić z druga tezą, że zło jest bierne, że jest tylko brakiem dobra. Obozy koncentracyjne były czynnym złem, a nie brakiem dobra. Natomiast pierwsza teza jest odkrywcza i wiele wyjaśniająca. „Człowiek żyjąc, nie może nie pragnąć żyć, a jedyna droga do osiągnięcia powodzenia w sztuce życia prowadzi przez wykorzystanie jego własnych zdolności, wydatkowanie wszystkich twórczych moc”.
Dlatego tak istotna jest według Fromma produktywność, w tym produktywne, twórcze myślenie. Ludzie bowiem w tej mierze są zdolni do nienawiści i destruktywności, w jakiej się nie rozwinęli, nie spełnili, w jakiej wyhamowano w nich ich potencjalne, twórcze siły rozwojowe. Nie bez powodu mówi się, że mali ludzie, w sensie dosłownym i symbolicznym, są mściwi, zawistni i destrukcyjni. To fundamentalna teza o znaczeniu edukacyjnym.
Prof. dr hab. Tadeusz Gadacz
